Proces stvaranja nacionalne inteligencije kao prvi od tih fenomena započeo je u 18. vijeku, ali je tekao vrlo sporo. Najsvestraniji kulturni stvaralac tog doba, Zaharije Orfelin, žalio se na svoju bespomoćnu usamljenost riječima „unus nulus“, jedan kao nijedan. Ali već od školske reforme 70 – ih godina 18 vijeka i naročito poslije pojave Dostiteja Obradovića broj kulturnih djelatnika stalno se povećavao. Postepeno se stvarao jedan novi društveni sloj, istina vrlo mali sloj ljudi koji ne žive ni od zemlje, ni od trgovine, ni od zanata, već od umnog rada. To je bila moderna, građanska inteligencija ili kako ju je Mušicki nazvao „učena“ ili „viša“ klasa srpska. Njeno jezgro činili su „spisatelji“, ali su joj pripadali i svi drugi djelatnici na polju kulture.
Već u ranim fazama u razvoju naše građanske inteligencije dolaze do izraza razni vidovi njenog međusobnog povezivanja i okupljanja, te s tim u vezi, do stvaranja intelektualnih krugova i kulturnih centara. U posljednjim decenijama 18. vijeka važnu ulogu je imao terezijanski i jozefinistički Beč, kao mjesto okupljanja najaktivnijeg i najnaprednijeg dijela srpske inteligencije sa Dositejem Obradovićem na čelu. Ovu svoju ulogu književnog centra Beč će imati i kasnije. Ona će biti naročito značajna 40 –ih godina 19. vijeka, kada se u tom gradu okuplja Vukov književni i kulturni krug. Drugi veliki srpski kulturni centar nalazio se u mađarskom glavnom gradu Pešti. Ta uloga Pešte kao srpskog centra počela je 1796, kada je u taj grad iz Beča prenesena jedina srpska štamparija. U narednih tridesetak godina Pešta je postala glavni centar srpske knjige. Sa osnivanjem Matice srpske (1826) kao prve srpske kulturne ustanove u tom gradu, Pešta će postati naš glavni kulturni centar i tu ulogu zadržaće sve do 60 – ih godina 19. vijeka, do preseljenja Matice srpske u Novi Sad. Za razliku od Beča, iz kog su dolazile prevratničke književne i kulturne ideje, peštanski krug srpske inteligencije po svom odnosu prema kulturi bio je više tradicionalistički. Postojali su i drugi manji centri. U sjedištu Srpske mitropolije, Sremskim Karlovcima, krajem 18. i početkom 19. vijeka, oko preduzimljivog mitropolita Stratimirovića formira se „karlovački krug“, u kojem je uz mitropolita, glavna ličnost bio učeni pjesnik Lukijan Mušicki. Z ataj krug karakteristične su određene eruditske, naučne, pretenzije. U isto vrijeme u mediteranskom Trstu, u kojem je od ranije bila ekonomski jaka srpska trgovačka kolonija, živi i radi nekoliko pisaca , među kojima i Dositej Obradović, pa se tako govori i o tršćanskom krugu srpske inteligencije. U ustaničkom Beogradu, naročito poslije osnivanja Velike škole (1808), okupio se izvijestan broj učenih ljudi, među kojima su se nalazili i Dositej Obradović, koji je iz Trsta prešao u Srbiju, a zatim i više drugih srpskih intelektualaca iz Ugarske, tako da se može govoriti o beogradskom, ustaničkom krugu srpske inteligencije. Ta uloga Beograda kao kulturnog centra obnavlja se poslije Drugog ustanka, ali s obzirom na neriješen status Srbije sve do davanja hatišerifa i na despotizam kneza Miloša, to je išlo sporo, tako da je tek 30 – ih i 40 – ih godina Beograd postao jedan od najznačajnijih naših kulturnih centara.
Zaharije Orfelin
Stvaranje srpske čitalačke publike
Kulturni napredak bio je uslovljen porastom kulturnih potreba društva i obrnuto, kulturne potrebe društva ubrzavale su kulturno napredovanje. Ta dva momenta stoje u uzajamnoj zavisnosti. Ovo se najsnažnije ispoljilo u vezi s osnovnim, najrasprostranjenijim kulturnim dobrom – knjigom. U ovom periodu formira se nova srpska čitalačka publika. To je išlo sporo i teško. Dositej je svoje glavno djelo „Život i priključenije“ štampao u svega 300 primjeraka i godinama nije uspio da ga rasproda. No, ipak, Dositej je svojim djelima, posebno Basnama, izvršio početni uticaj na stvaranje brojnije srpke čitalačke publike. Još veći uticaj na omasovljenje čitalačke publike imali su romani Milovana Vidakovića. Njega je prihvatila srednjeobrazovana i poluobrazovana čitalačka publika, naročito ženska.
O našoj čitalačkoj publici 19 vijeka postoji bogata dokumentacija. Dugo vremena održao se običaj da se uz knjige objavljuje spisak onih koji su se na njih pretplatili. Prvi spisak pretplatnika ili, kako se tada govorilo „predbrojnika“ ili još češće „prenumeranata“, nalazimo u velikoj, četvorotomnoj Istoriji Jovana Rajića, najvećem izdavačkom poduhvatu našeg 18. vijeka. Ova praksa kasnije je nastavljena, naročito u prvoj polovini 19. vijeka, pa i kasnije, dok broj čitalaca nije toliko porastao da se nije isplatilo štampati njihova imena. Na osnovu tih spiskova možemo pratiti stvaranje i razvoj čitalačke publike, pomoću njih možemo sagledati put naše knjige u društvo, njeno teritorijalno i socijalno širenje kroz široke narodne mase. Sama ustanova „prenumeracije“ predstavlja prvorazredni činilac u razvoju naše književnosti i kulture pisane riječi u cjelini. „Prenumeracija“ je oblik kolektivnog, narodnog mecenatstva ili, kako bi se danas reklo sponzorstva. Ona je, po riječima Stojana Novakovića (1900, 15), „glavni način koji je podigao novu srpsku književnost“. Kulturno interesovanje društva nije se ograničilo samo na knjigu. S počecima našeg pozorišta, s pojavom putujućih pozorišnih družina i privremenih i stalnih pozorišnih kuća, formira se naša pozorišna publika. I tu prve nagovještaje imamo u 18. vijeku, ali tek u prvoj polovini 19. vijeka možemo govoriti o postojanju kakve-takve stalne pozorišne publike. U tom periodu kod nas se javljaju i prva javna izvođenja svjetovne muzike i prvi koncerti, sa kojim je počelo formiranje muzičke publike. Što se tiče slikarstva, glavni naručilac umjetničkih djela bila je zadugo Crkva kao institucija. Otuda su u slikarstvu dugo vremena preovlađivale religiozne teme. Ali već u 18. vijeku pojavljuje se svjetovna klijentela, trgovci i drugi imućni ljudi. Oni su obično naručivali od slikara svoje portrete i portrete članova svojih porodica. Otuda je u slikarstvu 19. vijeka među žanrovima daleko najviše zastupljen portret.
Dositej Obradović
Kulturne ustanove
Svaka kultura koja se razvija i napreduje teži da stvori stalne institucije jer samo preko njih može se postići stabilnost i kontinuitet u kulturnom životu i stvaranju. U srednjem vijeku su glavnu ulogu u kulturi imali manastiri, koji su primarno vjerske ustanove, u 18. vijeku ta uloga prelazi na školu, kao pedagošku instituciju, jer je najveći dio kulturnog, pa i književnog stvaranja bio tijesno povezan sa školom. Krajem tog vijeka osniva se Karlovačka gimnazija (1791), prva srednja škola kod Srba. U prvoj polovini 19. vijeka školski sistem se razgranava: osniva se prva učiteljska škola u Sentandreji (1812), koja je kasnije premještena u Sombor i druga srpska gimnazija – Novosadska (1816). U Beogradu se 1831. osniva niža srednja škola, koja se 1853. pretvara u klasični gimnaziju. U ovom periodu počinje razvoj našeg višeg školstva. Ustanička Velika škola (1808) obnovljena je 1838. kao Licej, koji će uskoro dobiti status „velikog učilišta“, iz kojeg će se razviti Velika škola (1868), preteča Beogradskog univerziteta. I ostale temeljne institucije osnivaju se u to vrijeme: prvo srpsko učeno društvo Matica srpska u Pešti (1826), koja sve do danas kao svoje glasilo Letopis Matice srpske , najstariji kontinuirano izlazeći časopis u svijetu, Državna štamparija u Beogradu (1831), prva naučna ustanova Društvo srpske slovesnosti, takođe u Beogradu (osnovano 1841. a započelo je rad 1842), zatim Narodna biblioteka, Narodni muzej i dr. U ovom periodu u pozorišnom životu najvažniju ulogu imaju putujuće pozorišne družine. Glavni organizator pozorišnog života bio je Joakim Vujić „otac srpskog teatra“, koji je organizovao 1813. prvu pravu pozorišnu predstavu u mađarskom pozorištu u Pešti, a zatim veliki broj predstava po raznim mjestima. Tridesetih godina on je u Kragujevcu bio direktor „Knjižesko-srpskog teatra“, koji je bio ustanova kratkog vijeka. Četrdesetih godina Jovan Sterija Popović i Atanasije Nikolić organizuju pozorište poznato kao Teatar za đumruku, koje je takođe kratko trajalo. Za razliku od kulture 18. vijeka, u kojoj su glavnu ulogu imali stvaralački doprinosi izuzetnih pojedinaca, kakvi su bili Orfelin, Rajić ili Dositej, kultura prve polovine 19. vijeka pokazuje izrazitu tendenciju ka organizovanosti, institucionalizovanosti. U njoj je osnovana naša prva i jedna od glavnih nacionalnih kulturnih ustanova, Matica srpska, te su udareni temelji osnovnih nacionalnih institucija srpskog naroda, kao što su: univerzitet, akademija nauka, narodna biblioteka, narodni muzej, pozorište, koje će tek kasnije dobiti svoj konačni oblik.
Galerija Matice srpske
Jovan Deretić „Kulturna istorija Srba“
