Na pola puta Banja Luka – Doboj sa sjeverne strane planine Borja, smješten je ovaj srednjovjekovni srpski pravoslavni manastir Liplje. Sa ovog puta manastiru se skreće kod autobuske stanice Klupe (10 km). Inače, manastir je smješten na pitomoj zaravni ušća potoka Mliječnice u riječicu Bistricu i ovo je najširi dio uske planinske kotline koja se formirala uz tok Bistrice. Prema živom narodnom predanju manastir je zadužbina Svetog Save, pa je kod predposlednje obnove (1867/1879) g. na zapadnom portalu kao vrijeme postanka navedena 1219. godina.
Sam naziv “Liplje“, se pominje već 1273. god., ali izričito kao manastir, prema zasada poznatim istorijskim izvorima, pominje se tek krajem petnaestog vijeka u Kruševskom pomeniku (pomenik manastira Dobruna kod Višegrada). Ono što je danas jasno i prema tvrdnji prepodobnog Justina Ćelijskog, manastir je zadužbina kralja Dragutina sa kraja trinaestog (13.) vijeka, iako je vjerovatno i on sagrađen na temeljima neke stare crkve. Bili kako bilo znamo da je manastir prvobitno bio posvećen svetom Nikoli, ali je poslije pomenute obnove u devetnaestom vijeku osvećen u čast Blagoveštenja Presvete Bogorodice.
Sam manastir Liplje je izuzetno elegantna crkvena građevina, koja spada u red većih srednjovjekovnih sakralnih objekata i svakako najviših (oko 20 m.) srazmjerno veličini. O tome svjedoče i druge manastirske građevine: stari konak koji je postojao sa zapadne strane crkve, trpezarija sa južne strane, vodenica i stupa za sukno na potoku Mliječnica, kao i ekonomske zgrade na Pojatinama.
Prema predanju i oskudnim zapisima manastir je imao velike šumske površine i pašnjake na planini Borja sa brojnom sitnom i krupnom stokom, gdje i danas postoje lokaliteti sa nazivima: Solila, Pojila, Planište… što podsjeća na intezivno planinsko stočarenje.
Ziratni zemljišni posjed – manastirska žitnica, nalazio se na području današnjeg Prnjavora, našto nedvosmisleno ukazuje i naziv kasnije obrazovanog gradskog naselja. Riječice Bistrica i Ukrina bile su prirodna komunikacija između manastira i njegovog posjeda.
U neposrednoj okolini manastira brojni su lokaliteti koji svjedoče o živoj djelatnosti i drugoj prisutnosti manastira na ovom prostoru. Tu su pored Pojatina, izvor Kaluđerac, dva Ribnjaka, hrastova šuma – Kaluđerski majdan, Kaluđerska luka i dr. Očigledno manastir je imao pored brojnih građevinskih objekata i solidan zemljišni posjed u šumi, pašnjacima i obradivoj zemlji.
Budući ekonomski obezbjeđen manastir je imao brojno monaško bratstvo što mu je omogućivalo svestranu duhovnu, kulturnu i prosvjetnu djelatnost. Manastirska crkva je bila živopisana freskama prvorazrednog kvaliteta u samom manastiru je već od samog osnivanja radila prepisivačka radionica u kojoj su prepisivane knjige za potrebe manastira, ali i šireg crkvenog područja. U rukopisnom mineju manastira Orahovice u Slavoniji navodi se da je knjiga napisana 1612. godine u manastiru svetog Nikole u Liplju za vrijeme dabarskog (bosanskog) mitropolita Teodora i igumana lipljanskog Hristofora, kao i pri starcu (duhovniku) Gerasimu, a napisana je rukom monaha Danila.
Ako se u prva tri vjeka do šesnaestog vijeka u manastiru Liplju živjelo punim zamahom duhovnog života, sedamnaesti vijek lipljanski ljetopisac naziva “nužnim i priskorbnim“. Tursko ropstvo i opšta nesigurnost već su uveliko vladali, pa se ipak i tada živjelo. U manastirskom Psaltiru iz 1570. godine, štampanom u Veneciji, nalazimo podatke o rukopoloženju dva manastirska sabrata u čin “popa“ tj. jeromonaha: Ilije 1576. i Simeona 1616. godine.
Godine 1615. manastir doživljava pravu katastrofu. “Godine 7123. (1615)… nadođe poplava i obuze portu, razori crkvu i konak, ne ostade kamen na kamenu i utopi se deset monaha i četiri đaka, od vode izbjegoše samo trojica…“ Detaljnije podatke o ovoj tragediji prepisivač monah Danilo ne daje, a sam vladika Jefrem piše: “ O ovom događaju slušao sam od starijih mještana u nešto različitim verzijama što je i razumljivo. Iz razgovora sa prof. Svetozarom Dušanićem, direktorom Patrijaršijskog muzeja u Beogradu i velikim poznavaocem naše srednjovekovne istorije, inače rodom iz Pribinića, saznao sam neke nove podatke i bilježim njegovo eminentno saznanje o ovom događaju. “Događaj je bez sumnje tačan, ali se ne odnosi na sam manastir već na manastirski metoh koji se nalazio u kanjonu Bistrice ispod zaseoka Jotanovići. Do tragedije je došlo kada se poslije dugih kiša klizište zemljišta zatvorilo kanjon i obrazovalo branu koja je pod velikim pritiskom vještačke akumulacije vode popustila i nagli talas visok nekoliko metara odnio je metoh, uglavnom građen od drveta, zajedno sa monasima i đacima.“
Ova interpretacija događaja je vrlo realna i ona nam otkriva podatak da je u poplavom razrušenom metohu bilo 17 monaha i đaka, što je prilično veliki broj, ako se ima u vidu, da je u samom manastiru morao biti znatno veći broj monaha. Očigledno da je manastirsko bratstvo bilo brojno i pored poslova u manastiru obavljalo je i parohijsku službu na širem crkvenom području. Daronosica jeromonaha Visariona otkrivena je u Vijačanima, a drugi lipljanski jeromonah hadži Hristofor Lipljan nalazio se 1681. god. na službi paroha pri staroj crkvi u Sarajevu. Zanimljivo je, da je pomenuti jeromonah hadžija tj. poklonik Groba Gospodnjeg u Jerusalimu, što je za to vrijeme ovakvo putovanje bilo veoma teško, rizično i vrlo skupo.
U sedamnaestom vijeku ekonomska moć i slava prošlih vjekova manastira Liplja polako tamni, da bi već krajem istog vijeka doživio puno zapustjenje za skoro tri naredna vijeka. Najime kraj sedamnaestog vijeka označen ja Austro – turskim ratom u kome su Turci poraženi, a nad porobljenim hrišćanskim stanovništvom i njegovim svetinjama vršen je nečuveni teror i razaranje. Lipljanski ljetopisac bilježi: “u ta vremena manastiri mnogi opustješe i sagorješe od prokletih i bezbožnih agarjanskih sinova. I tada manastir Stuplje i Liplje sagore i opusti sasvim.“ Ovaj zapis sačuvan je u rukopisnoj knjizi donesenoj iz Liplja u manastir Orahovicu u Slavoniji kuda su izbjegli lipljanski kaluđeri noseći sa sobom samo nešto stvari i knjiga. Ovo zapustjenje manastira i bježanje kaluđera dogodilo se 1696. godine. Lipljanski monasi su čekali povoljnije vrijeme da se vrate i obnove svoj manastir, ali ga nisu dočekali. Pomrli su kao izbjeglice u tuđem svijetu, a samo poneka knjiga sačuvana do našeg vremena svjedoči o njima i njihovoj tragediji.
Te kobne 1696. godine manastir je opljačkan i sagoreo, olovni pokrov sa kupola je odnešen, a sve ostalo što je moglo izgoreti spaljeno je. Ostali su samo goli zidovi, koji su za dva vijeka, koliko je manastir bio bez krova potpuno ostao bez fresaka, svod u priprati hrama je pao, dume obrušene, a iz hrama poraslo je drvo koje je razaralo već i onako ogoljele zidove. Od drugih manastirskih zgrada ostali su do početka ovog vijeka samo ruševine kamenog konaka koji se nalazio sa zapadne strane crkve. Ruševine ostalih građevina samo su se mogle nazreti. Misao o obnovi manastira živjela je u narodu od vremena njegovog rušenja. Narodno predanje kaže da su na prijedlog izbjeglih kaluđera mještani sela Liplja odmah nakon rušenja ponudili sultanu stotinu volova i stotinu ovnova za dozvolu da se manastir obnovi i kaluđerima dozvoli povratak. Turci su navodno ovu ponudu prihvatili pod uslovom da se posao na obnovi obavi za tri dana, što naravno nije bilo moguće. Ova ideja obnove se ostvaruje tek pred kraj turske vladavine. Ferman (dozvola) za obnovu dobijena je 15. avgusta 1858. godine, a radovi su završeni tek 1879. i koštali su 1700 dukata. Obnovom su rukovodili sveštenici Kosta Dušanić, Ilija Vuković i Risto Jungić sa narodom. Od ovo doba manastir je mirska (parohijska) crkva, a 1922. godine, sa zapadne strane dozidan je masivni kameni zvonik koji ni stilski ni vremenski nije odgovarao staroj građevini.
Godine 1965. je u Liplju ponovo nakon 270 godina, upaljeno kandilo monaškog opštežića. Za v.d. nastojatelja postavljen je jeromonah Justin Pantić, a 1967. godine u obnovljenom manastiru obavljeno je prvo monašenje. Zamonašen je monah Jefrem (Milutinović) današnji episkop banjalučki i od tada Liplje polako počinje svoj duhovni i materijalni rast.
