Svi elementi odjeće, bilo seoske ili gradske, doživljavali su transformacije i mijenjali su se u zavisnosti od prirodnih uslova sa jedne strane i istorijsko-političkih procesa sa druge strane. Sve promjene u razvoju i formi tradicionalnog kostima od onog sa kraja XIX vijeka i do 50-ih godina XX vijeka možemo pratiti u samoj transformaciji košulje.
“Podsticaj promenama daju velika, kompleksna politička događanja i istorijska kretanja. U toku seoba i mešanja stanovništva od presudnog je značaja za održavanje i preovladavanja nošnje starosjedilaca ili doseljenika to čija je kultura jača. Istraživanja su utvrdila da okupacijom Bosne i Hercegovine od Austrougara 1878. godine dolazi do velikih promena koje se ogledaju u naglom gubitku dinarskih odlika odevnog obrasca. Dominantnu ulogu imaće panonski i orijentalni element, bilo u kroju ili detaljima. Pojedini elementi nošnje orijentalnog-gradskog porekla prodiru u sela u vreme njihovog oslobođenja od turske vlasti i prodora elemenata zapadne kulture.”[1]
Narodna nošnja u teslićkom kraju pripada posavskom tipu narodnih nošnji, odnosno nošnji Brđana. Naziv “Brđaci” karakterističan je i za Srbe i za Hrvate koji žive oko Teslića i Doboja (sela: Makljenovac, Alibegovci, Sivša, Ularice, Putnikovo Brdo, Vila, Komušina, Bardaci, Barići, sve do ogranaka planine Borje jugozapadno od Teslića). Srpsko stanovništvo naseljava zapadni dio ovih krajeva uz rijeku Ukrinu. Postoje i miješana sela tako da se ne može povući stroga granica između srpskih i hrvatskih sela.[2]
Nošnja “Brđaka” djeluje dosta skromnije od nošnje ravne Posavine. Na njoj nema puno veza, a i sami dijelovi, naročito košulje i marame koje se u ovom kraju zovu “krpe” mnogo su skromnije i manjih su dimenzija od posavskih. Stariji tip nošnje ovog tipa izgubio se početkom XX vijeka, pogotovo vezene marame, opanci i šarene čarape, dok se ostali dijelovi nošnje nose uz noviji tip koga stanovnici teslićkog kraja pamte, a to je tip nošnje od 40-ih godina XX vijeka. Noviji tip nošnje je narodna nošnja koju teslićani danas prepoznaju kao dio svog nacionalnog i kulturnog identiteta. Materijal, kroj i vez te nošnje danas predstavljaju izrađujući replike narodnih nošnji i izuvačanjem tehnika veza teslićkog kraja u vremenu u kojem oni danas žive.
Stariji tip nošnje teslićkog kraja, odnosno nošnja koja je izrađivana krajem XIX vijeka danas se na terenu ne uočava, i kao takva nepoznata je većini stanovništva teslićkog kraja kao dio njihovog kulturnog identiteta. U Muzeju Republike Srpske čuvaju se dva primjerka ženskih košulja iz teslićkog kraja koje su izrađene krajem XIX vijeka, a otkupljene u Muzej 30-ih godina XX vijeka. Jedna od njih je od domaćeg lanenog platna krojena, vunom domaćom i pamukom vezena, nisprsnica pamučnim koncem vezena. Kolijer je od kupovnog platna. Rukavi su pri dnu vezeni vunom smeđe, plave i zelene boje u ornamentu grančica. Ispred ovog ornamenta je plavi vuneni prutak u cik-cak vezu od bijelog pamuka, smeđi vuneni prutak i na ivici rukava bijela lanena kerica. Košulja je otkupljena od Dušanić Mileve 1937. godine iz sela Pribinić. Druga ženska košulja otkupljena je u Muzeju 1932. godine od gospodina S. Krstića iz sela Pribinić. Izrađena je od lanenog platna. Na rukavima košulje preovladava motiv grančice u tamnoplavoj, tamnocrvenoj i smeđoj boji. Uz grančicu se uočava i motiv cvijeta.
Replike narodnih nošnji i po koji original koji se danas čuva unutar određenih udruženja koja djeluju i rade u teslićkom kraju izrađivane su po uzoru na noviji tip narodne nošnje koja je bila poznata od 40-ih godina XX vijeka dok nije nestala u potpunosti. Ženska narodna nošnja sastoji se od: lanene ili pamučne košulje, tkanice, tkane male pregače, jeleka i marame. Vez na košulji je predstavljen u horizontalnoj liniji po skuptima, na “jačici”oko vrata i po porubu rukava rijetko.
Nošnja starijih žena, mlađih žena i djevojaka nema velike razlike, samo je kod mlađih bogatije ukrašena vezom i svjetlijih je boja. Pomiješani lan i pamuk se takođe tkaju i košulja dobija ime prema reljefnim šarama izvedenim u tkanju: “prejna košulja”, “strikulja”. Za košulje od čistog pamuka ima isto više naziva: pamučna šarulja, strikulja, uzvodna, kutmijača ( sa šarama “na kutije”), posemača ( na uzdužne pruge, zvane strike). Pri dnu košulje je vez “križar” ili krstić u vidu pruga oko cijele košulje ili pak nešto krupnija vrpca zvana “mostrica”. Po dnu košulje je našivena čipka, rukom rađena.[3]
Od motiva novijeg tipa narodne nošnje koji je prisutan na replikama koje se čuvaju u Udruženjima koja rade teslićki vez karakterističan je motiv zelene grančice sa cvjetićima u plavoj, crvenoj, zelenoj, ljubičastoj i smeđoj boji. Ovaj motiv dominira na košuljama u ženskoj nošnji teslićkog kraja. Motiv grančice prisutan je i na “kolijeru” odnosno “jačici” košulja. Motivi su izrađeni u krstačkoj tehnici veza. U starijem tipu nošnji na košuljama je bila primjetna “kita” ili “ruža” pri dnu razreza košulje. U novijem tipu nošnji “ruža” pri dnu razreza košulje nije prisutna. Oko vrata ženskih košulja najčešće je vez sa već navedenim motivom grančice. Ovaj motiv je prisutan i po rubu košulje, dok je pri dnu košulje našivena čipka. U novijem tipu nošnje platno je šivano na mašini. Pored lana koristilo se i kupovno platno. Preko košulje nošen je dugi zubun od crnog valjanog sukna. Oko pasa je uska tkanica tamnijih boja. U pravoslavnoj nošnji teslićkog kraja pregače su manjih dimenzija sa geometrijskom ornamentikom, dok su u katoličkoj nošnji uzdužnih vertikalnih pruga na kocke. Na glavi su žene nosile obične četvrtaste marame sa dugim resama po ivici. Marama se obično vezala pozadi ispod onog kraja koji visi.
Muška nošnja je jako rano nestala iz upotrebe. Košulja je izrađivana od običnog konopljinog, lanenog ili miješanog platna tkana u “dvije niti” tkz. “melez”. Nabrana je u sitnim naborima. Košulja je duga do koljena. Po skutima košulje uglavnom je predstavljen vez u obliku motiva cvijeta sa četiri latice u plavoj, zelenoj i smeđoj boji. Vez je rađen u krstačkoj tehnici veza. Rukavi su široki ili sa manžetnom. Gaće su od istog platna kao i košulja. Imaju mali tur i duge uske nogavice, po dnu okerane. Ljeti se obično nosi samo košulja i gaće. Košulja uvijek ide preko gaća. I muškarci kao žene nose prsluk od crnog valjanog sukna.
Naprijed navedeni vez i motivi koji preovladavaju na vezu su dio kulturnog identiteta stanovništva teslićkog kraja od 40-ih godina XX vijeka do danas, i kao takav treba da bude prepoznat, sačuvan, zaštićen, primjenjiv i predstavljen kao dio nematerijalnog kulturnog nasljeća ove lokalne zajednice. Udruženja čija je primarna djelatnost baštinjenje tradicionalnih vrijednosti teslićkog kraja trebalo bi da svakodnevno u okviru svojih djelatnosti prenose znanje, vještine i umijeće u izradi veza teslićkog kraja. Očuvanje nematerijalnog nasljeća, u ovom slučaju veza, manifestuje se u razvijanju svijesti kod mlađih generacija o značaju očuvanja i zaštite prije svega nematerijalnog nasljeđa svoje lokalne zajednice, a onda u edukovanju o značaju nematerijalnog kulturnog nasljeđa na globalnom planu. Da bi se očuvalo i zaštitilo nematerijalno nasljeće, u ovom slučaju vez, neophodno je da žene vezilje koje praktično prenose znanja to rade na najvjerodostojniji način i da u izradi veza primjenjuju autentične motive, tehnike veza i boje koje su dio kulturnog identita njihovog kraja, bez primjesa i dodavanja elemenata koji nisu bili dio nasljeđa zajednice kojoj oni pripadaju. Primjenjivanje ovih principa u zaštiti i prenosu znanja omogućilo bi stanovištvu teslićkog kraja da njegovo kulturno nasljeće bude prepoznato na lokalnom i regionalnom planu. Organizovanje radionica veza, predstavljanje radova vezilja na izložbama, edukacija vezilja od strane stručnih lica, prezentovanje veza u vidu suvenira Opštine Teslić samo su neki od načina kako nematerijalno nasljeće može biti prepoznato kao dio identiteta jedne zajednice, kao takvo stvorilo bi mogućnost uspostavljanja njegove samoodrživosti.
Danijela Đukanović
muzejski savjetnik, etnolog
[1] Mirjana Menković: Zubun, Kolekcija Etnografskog muzeja u Beogradu iz XIX i prve polovine XX vijeka, Etnografski muzej u Beogradu, 2009, str 63.
[2] Zorislava Čulić: Narodna nošnja u Posavini, II, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, sveska XII, Sarajevo, 1957, str. 7.
[3] Isto, str. 7
